In een klas waar Sabine Wassenberg een gastles filosofie gaf en de kinderen vroeg om een zelfportret te maken in de kleuren van je meest dominante emoties, maakte een meisje haar hele tekening paars, de kleur van angst. Hoe moedig om te zeggen dat je angstig bent, beseft Sabine. Ze gaat met Harry Potter en Heidegger na hoe angst en zelftwijfel, lef en loslaten zich tot elkaar verhouden.
In een klasje waar ik te gast was filosofeerden we naar aanleiding van een trailer van de Pixar-film Binnenstebuiten. De film geeft je voortdurend inkijkjes in de gevoelswereld van de elfjarige Riley, een meisje dat zich moet leren verhouden tot een verhuizing van het weidse Minnesota naar de grote stad San Francisco. Haar basisemoties worden gerepresenteerd door vijf poppetjes met bijpassende kleuren: angst, blijheid, walging, verdriet en boosheid.
Met de kinderen besprak ik filosofische vragen over emoties, we deden een meditatie om het een en ander in het lichaam te voelen en daarna mochten ze tekenen: welke emoties heb jij? De kinderen tekenden zichzelf en kleurden het portret in met aquarelstiften. Zo was de ene tekening vooral geel (blijheid) en had een andere veel rood (boosheid). Er kwamen kleurige kunstwerkjes tevoorschijn met de vijf kleuren enigszins uitgebalanceerd. Maar er was ook dat ene meisje, dat haar zelfportret bijna helemaal paars kleurde. De kleur van angst. Ik kreeg haast tranen in mijn ogen. Het vergt nogal wat moed om te zeggen dat je angstig bent.
Entertainment voor de geest Lef bestaat alleen bij de gratie van angst. Als je immers iets niet eng meer vindt, zoals zwemmen, dan heb je ook geen lef nodig om in het water te springen. Lef en angst komen voor bij uitwendige praktijken, zoals bij angst voor spinnen of spreekbeurten. Maar bovendien zijn ze een inwendige gebeurtenis. Angst en lef zijn mentale, emotionele en lichamelijke fenomenen.
Over angst is geschreven in de geschiedenis van de filosofie. De Angst met een grote A, in het Duits, bij filosoof Martin Heidegger bijvoorbeeld. Angst is volgens Heidegger een grondtoestand van de geest, waarin een mens kan verdrinken als hij zich niet staande weet te houden door zich te verbinden aan de dingen buiten hem. Het is herkenbaar voor iemand die depressie kent. Maar niet alleen bij iemand met een angststoornis ligt de angst op de loer. Het speelt bij elk van ons, continu, en daarom houden we ons bezig, we ‘vervallen in de wereld’ in Heideggers termen. Met ‘entertainment voor de geest’, in mijn eigen woorden.
‘Precies omdat angst bestreden kan worden door je te verbinden aan het vertrouwde, is het loslaten van oude ideeën eng.’
De afgrond van het niet-weten Precies omdat angst een grondtoestand is die bestreden kan worden door je te verbinden aan het vertrouwde, is het loslaten van oude ideeën eng. Jouw begrip en jouw opvattingen zijn dat waarmee je je identificeert, ze vormen je denkkader: wie je denkt te zijn. Dus wie ben je nog, als je ze in twijfel trekt? Daarom is voor filosoferen ook lef nodig, want bij het in twijfel trekken van voorlopig vaststaande overtuigingen, krijg je steeds weer een glimp te zien van de afgrond van het niet-weten.
Stel je voor dat je de ideeën, die jou tot jezelf maken, loslaat. Dan ben je niemand meer! Dan is er leegte. Ook in oosterse filosofie speelt dit concept van de leegte een grote rol. Fysiek is er leegte, in alles, onder alles, en bij ervaring van die leegte kan de geest als het ware ‘uiteenvallen’ in een gedesynchroniseerde toestand. Wat in het oosterse verlichtingsdenken eigenlijk kans biedt op vooruitgang, want het ego kan losgelaten worden. De angst aangaan is dus goed. In de christelijke mystiek komt dit psychische proces ook voor, bijvoorbeeld bij Johannes van het Kruis. Er is de ‘donkere nacht van de ziel’ (angst), maar ga je daar doorheen, dan kan de eenwording met God plaatsvinden.
When Harry met Heidegger Om angst aan te gaan is dus lef nodig. Iedereen die in therapie is geweest weet dat. Er is ook lef nodig om pijn en soms verdriet en boosheid te voelen. Emoties en pijn zijn doodvermoeiend voor je systeem, dus de angst hiervoor weerhoudt ons ervan. Maar de mens kan veerkrachtig en moedig zijn. En kinderen des te meer.
Als kinderen zich mee laten voeren in een filosofisch gesprek, dan betreden ze een gebied waar geen antwoord houvast biedt. Hun eigen waarheid staat op losse schroeven en ze denken dapper door. Voor grote mensen is het vaak nog moeilijker om dat lef op te brengen, omdat hun identiteit al steviger verankerd is op het fundament van de zelf verworven ‘waarheid’.
Ook hebben we, groot en klein, wel eens moed nodig om ergens overheen te stappen, lef om iets nieuws te proberen.
In het dagelijks leven weten de meeste mensen, groot en klein, onderliggende angst te vermijden. Te verbloemen met een mooie laag geestelijk vermaak. Als we al angsten voelen, zijn ze relatief snel weer voorbij. En soms zoeken we ze zelfs op, bij enge films, spookhuizen of Halloween. Zo spelen we met de emotie angst en verwordt die zelfs tot entertainment. Ook hebben we, groot en klein, wel eens moed nodig om ergens overheen te stappen, lef om iets nieuws te proberen. Maar echte grote plonzen in de put van Heideggers Angst nemen mensen niet vaak. Al kennen we allemaal de essentie van het gevoel: het verslindende, lamleggende, verkrampende ervan. Als een geluk-zuigende Dementor uit Harry Potter.
Ongetraind de Mount Everest op Het meisje met het paarse portret kende wel degelijk veel angst en had zodoende ook veel lef nodig. Natuurlijk vroeg ik of zij iemand had om dit mee te bespreken en ook of er veel aan de hand was in haar leven waardoor ze zoveel angst had. Het was de plek niet om te vragen wat er dan allemaal speelde. Gelukkig had ze therapie, maar ze kon nog niet alles tegen diegene vertellen. Het was lastig ‘to open up’, zei ze.
Ook bij de andere leerlingen was er heus al wat reflectie nodig om de eigen emoties te herkennen en wat moed om ze naar buiten te brengen in een tekening. Maar bij dit meisje was er nog veel meer lef nodig om haar angst te tekenen, laat staan ermee te dealen iedere dag.
Wat zeg je dan tegen zo’n kind, te midden van een zwaar psychologisch proces, terwijl ze op een gewone schooldag helemaal paars van angst is? ‘Veel sterkte’? ‘Veel succes’? Het meisje gaat ongetraind de Mount Everest beklimmen zonder uitrusting of training, zonder support. Alleen met haar eigen geest. Ik ben eerder sprakeloos en val vol ontzag op mijn knieën voor het lef waarmee zo’n kind haar angst aan het trotseren is. En ik wens haar in stilte, door een hand op haar rug en een blik in haar ogen, alle lef van de wereld.
Sabine Wassenberg is filosoof en schreef naast verschillende boeken rondom het filosoferen met kinderen, ook filosofische non-fictie. In het bijzonder ‘Mijn ego en ik - Jonge filosofe op zoek naar antwoorden’, waarin onder andere de (existentiële) angst een rol speelt. www.sabinewassenberg.com Dit artikel is overgenomen uit het aprilnummer ‘Thema: Lef' van Mensenkinderen, met toestemming van de NJPV ook op het online platform van Nivoz te lezen.