Het narcistische strafsysteem

Zodra er een aanleiding voor is, gonst het geluid ‘harder straffen’ in de politiek. We willen allemaal een veiligere samenleving, maar het huidige systeem werkt niet. In mijn boek Veroordeeld, pleit ik voor compassie voor daders. Het idee is om de focus te verleggen van wraak naar hulp en gezamenlijke verantwoordelijkheid.   

In het strafdoel ‘vergelding’ zit wraak verpakt

In ons denken zit een het idee oog om oog, tand om tand stevig verankerd. Een van de strafdoelen (naast resocialiseren, afschrikking en de les trekken) betreft deze vergelding. We willen daders terugpakken, ze moeten boeten, ze moeten het ‘voelen’. Volgens hoogleraar herstelrecht Jacques Claessen in de podcastserie Het Straffe Systeem betekent vergelding dat de dader moet lijden als genoegdoening voor het slachtoffer en de samenleving; het is vergelijkbaar met zweepslagen. Om te voorkomen dat burgers eigen rechter spelen, is wraak op daders overgenomen door ons rechtssysteem. Doe je iemand kwaad of overtreed je een wet, dan vereffen je de rekening door levenstijd te betalen. Volgens filosoof Martha Nussbaum stoelt het principe van vergelding op een illusie. De ‘kosmische balans’, de weegschaal waarop de slechte daden worden uitgebalanceerd met een dosis lijden, bestaat niet. Ze bestaat alleen in ons hoofd.   

Detentieschade

Het probleem met deze illusie is vervolgens dat vrijheidsboetes de wereld niet veiliger maken. Een gevangenis is niet om de dader te helpen, maar schaadt vooral. Detentieschade is onder professionals inmiddels een bekend fenomeen en houdt bijvoorbeeld in: verlies van huis en baan, niet verkrijgen van een VOG en een smet op je CV. Daarbij komen een achterstand in sociale en professionele ontwikkeling, verergering van stoornissen en trauma’s. De tijd in detentie is gespannen, onveilig, vernederend, eenzaam en vol depressie.

Recidivisme

Forensisch psycholoog Thimo van der Pol zegt: ‘Jongeren die recidiveren zijn allemaal meervoudig getraumatiseerd.’ Ook stelt hij dat jongeren die vastzitten tot de meest kwetsbare groep jongeren van Nederland behoren. De vraag is: hoe betrekken we deze jongeren weer bij de samenleving? Het is kinderlijk naïef om te verwachten dat de afschrikking van een gevangenisstraf hieraan bijdraagt. Er zijn twee vormen van afschrikking: het feit dat een misdaad gevangenisstraf oplevert schrikt af. Toch blijven mensen misdrijven plegen — soms is de nood blijkbaar zo groot dat ze het risico op straf voor lief nemen. De andere vorm van afschrikking is het trekken van de les (‘nooit meer doen!’), wat tijdens detentie kan plaatsvinden, en ook dit gebeurt lang niet altijd. Tot inkeer komen is een ingewikkeld psychologisch proces. De recidive-cijfers schommelen rond de 50%.

Herstellen

Het vierde strafdoel is de resocialisatie, in jeugdstrafrecht in principe door een werk- of taakstraf. Ook in detentie zet men door onderwijs, trainingen en therapie in op resocialisatie, ware het niet dat de tijdelijke kloof tot de maatschappij en de detentieschade de drempel juist hoger maken om na vrijlating weer mee te draaien. De organisatie Restorative Justice Nederland (RJN) pleit voor een verschuiving van straffen naar herstellen. Herstellen betekent enerzijds het goedmaken met de slachtoffers, wat op allerlei manieren kan. Maar het betekent ook, en daarop leg ik de nadruk in mijn boek Veroordeeld, dat de dader zelf herstelt. De herstelrechtbeweging pleit ten derde voor een holistische visie. Door de juridische tunnelvisie zien we een misdaad meestal als een geïsoleerde daad, en de context verliezen we uit het oog. Als jongeren ontsporen, is daar veel aan voorafgegaan: geldzorgen, afwijzing, discriminatie, verschrikkelijke ervaringen in het jeugdzorgsysteem, trauma’s. Willen we de samenleving veiliger maken, moeten we dáár aan werken: de armoede, de ongelijkheid, de onveiligheid, het huiselijk geweld, de schulden, de verslavingen. Daar liggen de oorzaken, en het oplossen hiervan is de verantwoordelijkheid van de samenleving.  Misdaden zelf blijven uiteraard verboden. Maar als de schuld voor het gepleegde strafbare feit dan toch bij een individu komt te liggen, is het noodzakelijk om te ondersteunen bij herstel zonder verdere schade of negatieve effecten te veroorzaken.  

Narcistisch

De houding van onze straffende samenleving tegenover jeugdige delinquenten noem ik ‘narcistisch’. Ze getuigt van een stug superioriteitsgevoel en een gebrek aan inlevingsvermogen; er lijkt geen gedeelde realiteit te bestaan. Het is moeilijk om een narcist te laten meevoelen met anderen. Maar wij vormen samen deze samenleving, en we kunnen van het strafsysteem een herstelsysteem maken — al was het maar uit eigenbelang.  

  Sabine Wassenberg