Gepubliceerd in Pure Child, maart 2023
Een kind groeit op met een open geest. Er zit nog niet veel in en zuigt zich als een spons vol met informatie. Naarmate er meer ervaringen zich beklinken, meer kennis en regels worden opgeslagen en vaardigheden en kaders gevormd, ontvouwt zich een wereld die voor het kind vanzelfsprekend is. Als een kind opgroeit in China is het leven, de taal, de omgangsvormen daar ‘normaal’, als het in de jungle opgroeit heeft een kind een totaal andere ervaring van de wereld. In de geest van het kind ontstaat een conceptueel kader als een bril die je niet kunt afzetten en die gebruikt wordt om de wereld te duiden en te kleuren.
Bijna alle informatie is van buitenaf opgelegd, zou je kunnen stellen. En kinderen zijn zo gewend om externe info te integreren, op school en thuis, dat onderwijsprofessionals zich afvragen op welke manier er weer eens iets eigens van het kind zelf naar buiten kan komen, zoals de creativiteit om een kunstwerk te maken, een kompas om de koers van een carrière te bepalen, een eigen stem in de democratie te laten horen en wijsheid om morele keuzes te maken.
Het vanzelfsprekende bevragen is de functie van filosofie
Het zijn filosofische vragen die een kind uitnodigen om zélf een gedachte te vormen, een mening te ontwikkelen en op aannames te reflecteren. Het is die uitnodiging tot zelf nadenken, zelfstandig afwegen en oordelen, vanuit een combinatie van het verstand en gevoel, die uiteindelijk zorgt voor een autonoom mens, een mens vol wijsheid. Wijsheid kun je niet van bovenaf erin stampen.
Gedurende de jaren wordt de ratio als een prachtig paleis opgebouwd in het kind, dat zich langzaam klaarstoomt om een rol vol verantwoordelijkheden te spelen in de maatschappij. De ratio lijkt goed te passen op onze maatschappij. Maar als je goed kijkt naar de maatschappij, de wereld, de Aarde, het leven, het bestaan, dan blijken er toch talloze vraagstukken te bestaan waar je met de ratio niet uitkomt.
Waarom leef je? Wat is er aan het einde van het universum? Waarom is er leven? Wat is denken? Wat is toeval? Wat betekent het allemaal?
Het is daardoor voor een kind van groot belang dat er, vanuit school, vanuit huis of de wereld, duidelijk wordt gemaakt, dat de wereld niet bestaat uit droge feiten die je met je ratio alleen maar hoeft te verzamelen. Geef ruimte aan een kind om zélf te ontdekken dat er een mysterieuze glans is in het leven, een dimensie waar vragen bestaan die geen antwoorden hebben: de filosofie. Het erkennen dat sommige vragen juist twijfel oproepen en je kunnen laten verwonderen over dingen, geeft lucht aan kinderen. ‘Met je ratio kun je niet alles oplossen,’ is de boodschap. De wereld is niet zwart - wit, maar oneindig kleurrijk. Het rationele paleis krijgt ramen: er is weer licht!
Het introduceren van filosofie in de klas bijvoorbeeld kan leiden tot leuke discussies en een ontwikkeling van het kritische denkvermogen en sociale vaardigheden van elkaar respecteren en naar een ander luisteren. En hier het kan bij blijven. Maar filosofie is van oudsher tevens een zoektocht geweest naar juist dat mysterieuze dat ons omringt. Die dimensie waar alleen maar twijfel is, geen goed of fout, maar waar het non-dualistisch en onbegrijpbaar is. Het Mysterie, zoals ik het in mijn boek De Zoon van de Gazelle heb genoemd, klinkt haast religieus, en toch ik wil het Mysterie niet onder één levensovertuiging scharen. Iedereen, ook atheïsten, kan filosoferen en iedereen kan merken dat zijn ratio dan vroeg of laat vastloopt.
Van verwondering tot mystiek
En op het moment dat je vastloopt, ontstaat verwondering. Verwondering is slechts het oplichten van een tipje van de rationele, conceptuele sluier die we normaal gesproken over de wereld heen draperen. Bij een kind is die sluier nog niet al te stevig, dus zal een verwonderd gevoel niet eens zo hard binnenkomen, in vergelijking tot bij volwassenen. Boeddhisten en Hindoes spreken over de maya, sluier van illusies, die bij een verlichtingservaring even is verdwenen.
Stel je voor dat die hele sluier even tussen jou en de wereld is weggetrokken. In vele culturen zijn er verschillende manieren om bij een dergelijke ervaringen te komen. Ze noemen het een ego-loze, verlichtings of mystieke ervaring en ze kunnen klein of groot, subtiel of ingrijpend zijn. De overeenkomst tussen al dit soort ervaringen is dat het bewustzijn van die persoon los van zijn cognitieve kaders is gekomen: er is boven het ego uitgestegen, er is langs de sluier gekeken.
Mystiek voor kinderen
Een dergelijke ervaring is mogelijk met iedere geest. Dit vind ik persoonlijke interessante informatie, minstens zo interessant als hoe de heksenvervolging is gelopen in de Middeleeuwen, dat we op de Maan zijn geland of welke boomsoorten er bestaan. Wanneer een kind leert dat dit bestaat en welke rol deze ervaring speelt in alle religies en spirituele stromingen ter wereld, dan krijgt het een taal om een eventuele persoonlijke ervaring te herkennen en mee te duiden. Het kind krijgt door dat je iets bijzonders kunt doen met die substantie in je lichaam waarmee je aan het denken en voelen bent. Het kind zou kunnen reflecteren op zijn eigen geest en zich afvragen of het ook zoiets zou willen. Overigens zullen ook één op de drie mensen ooit in hun leven een kleine of grotere mystieke ervaring beleven.
Een mystieke ervaring, een eenheidservaring, een verlichtingservaring of hoe je het wilt noemen, is per definitie moeilijk te beschrijven in woorden, omdat het juist zo’n woordeloze ervaring is, zónder kaders. Daarom is er zo weinig literatuur over, ook al zijn er boeken volgeschreven vanuit dat heldere bewustzijn na zo’n ervaring en zijn er in oosterse filosofie en sufi-mystiek talloze poëtische overleveringen vol met metaforen.
Ook al kun je bij benadering niet overbrengen hoe het voelt, och is het mogelijk om de randjes te beschrijven, om af te tekenen wat het ongeveer is. Immers, als je de randjes van iets tekent zal zich toch duidelijk figuur aftekenen.
In het eerder genoemde boek De Zoon van de Gazelle, een hervertelling van de filosofische allegorie Hayy ibn Yaqzan uit de twaalfde eeuw, beschrijf ik de mystieke ervaring wel. We hebben op dat moment een jongen die zijn leven lang in zijn eentje op een eiland woont, filosofeert over alles wat hij ziet, is begonnen te mediteren en op een dag verdwaald is in een donkere grot. Hij is in paniek. Allereerst is hij bang Vriend te verliezen, die hij kwijt is en probeert te vinden. En ten tweede overvalt hem een doodsangst omdat hij vreest dat hij nooit meer de uitweg zal kunnen vinden. Op de een of andere manier ontsproot juist door het aangaan van die angst, een moment van verlichting:
Toen gebeurde er iets wonderlijks. Er verschoof iets in mijn ziel, een vreemde ervaring die ik niet goed in woorden kan vatten. Mijn lichaam had angst, maar mijn ziel, waarmee ik voelde en dacht, was meer dan ooit in contact met het Mysterie, het Licht. Het waren twee verschillende dingen. Mijn ideeën over dit leven, dat het door moest gaan, dat mijn vriendschap door moest gaan, waren goede ideeën, maar mijn ziel stond erboven. Mijn ziel wist dat alles goed was, wat er ook gebeurde. Mijn ziel was verbonden met het bijzondere Bestaan dat alles deed bestaan. Het voelde als iets allesomvattends, iets wat onnoemelijk is. Je kunt geen woorden vinden om het echt goed te beschrijven.
Ik voelde ineens een gigantische dankbaarheid voor het feit dat ik zelf bestond. Ik lééf! dacht ik blij. En ik was zo blij dat alles daarbuiten ook bestond. En zelfs alles ín deze grot. Alle dingen zie ik normaal gesproken als losse dingen, elk met hun eigen bestaan. Maar nu voelde ik heel sterk het bestaan in alles tegelijk. En ook in mijzelf.
Het was alsof mijn ziel zich uitstrekte tot in alle uithoeken van het heelal. Er was geen verschil meer tussen de andere dingen en mijzelf, er was niet meer ‘mijn ziel’ en ‘de rest’, we waren in elkaar overgevloeid, zoals verschillende druppels water samen de oceaan vormen. Dit gevoel was heerlijk en ik heb geen idee hoelang het precies duurde, het leek wel een eeuwigheid. Ik voelde duidelijk dat mijn ziel niet losstond van het Mysterie. Mijn eigen ziel, mijn afgescheiden ‘ik’, was verdwenen en er was niets anders over dan de eenheid van alles. Later zou ik begrijpen dat wat ik toen heb ervaren, door andere mensen ‘God’ wordt genoemd. Het voelde niet als een droom. Het was juist echter dan echt. Alsof ik altijd in een droom had geleefd en nu eindelijk wakker was. Wat er ook zou gebeuren, of ik Vriend zou terugvinden of niet, of ik zelf dood zou gaan of niet, het zou allemaal goed zijn. Wie was ik om te vechten tegen iets wat onvermijdelijk was? Mijn lot zou ik met een glimlach accepteren.
Natuurlijk zal een beschrijving niet direct een mystieke ervaring oproepen bij de lezer. Maar er is in ieder geval een zaadje geplant. Na ieder hoofdstuk staan vragen om zelf over te filosoferen. Na deze passage staan deze:
· Kun je in contact komen met iets wat Hayy het Mysterie noemt?
· Is alles één?
· Kun je angst loslaten?
Als je de missie hebt om kinderen iets te leren wat betekenisvol is, dan lijkt mij het meest waardevol het kind zélf te laten denken, door filosofische vragen te presenteren, en ruimte te geven om de twijfelachtige mysterieuze glans te ontdekken, voorbij de ratio. En misschien wel ooit voorbij het ego.
Sabine Wassenberg
--
Sabine Wassenberg is filosoof en auteur van Sabine Wassenberg is filosoof en auteur van filosofische boeken voor jong en oud. Haar werk als kinderfilosoof, als gastjuf in de klas filosoferend met leerlingen, leidde tot het boek Kinderlogica. Voor Filosofie Magazine maakte ze vier edities van Het Onwijs Grote Filosofie Doeboek. Verhalen om samen over te filosoferen schreef ze ook in prentenboekvorm: voor kinderen van 6+ Philo & Sophia en voor 9+ De Zoon van de Gazelle. Met haar boek Mijn ego en ik verwoordde zij haar eigen filosofische zoektocht naar het 'ik'. Sabine geeft lessen aan kinderen, maar ook trainingen en workshops aan onderwijsprofessionals in het filosoferen met kinderen en jongeren en verzorgt een zesdaagse Opleiding Kinderfilosofie.